Ekonomska blokada Jugoslavije i smeli potezi

Sa kampanjom Informbiroa nastala su teška vremena za Jugoslaviju. Do tog trenutka ceo jugoslovenski razvoj bio je okrenut prema Sovjetskom Savezu i istočnoevropskim zemljama, u najvećoj meri oslonjen na saradnju s tim zemljama. A upravo zbog tog savezništva i dosledne socijalističke orijentacije Jugoslavija je bila gotovo izolovana prema zapadnim zemljama koje su, uporedo sa blokovskim zaoštravanjem, sve više sužavale ekonomsku i svaku drugu saradnju sa Sovjetskim Savezom i njegovim saveznicima.

Ekonomska blokada i ostale mere pritiska koje je Informbiro pokrenuo protiv Jugoslavije, delovale su u ovakvoj situaciji kao mač koji ne može da iznervira napadača. To je tako moralo izgledati i Staljinu, čim je izgovorio poznatu pretnju da će mu za obaranje Tita biti dovoljno da „mrdne malim prstom“. U velikom delu svetske javnosti smatralo se da je samo pitanje vremena kada će se Jugoslavija prikloniti diktatu. Tako se mislilo svuda, sem u Jugoslaviji.

Podaci o šteti koju je Jugoslavija pretrpela usled blokade, bili su porazni. Već nekoliko meseci posle objavljivanja prve rezolucije Informbiroa počelo je sabotiranje preuzetih obaveza od strane ovih zemalja, da bi se ubrzo prešlo na jednostavno raskidanje ekonomskih i drugih ugovora. Već u 1949. godini trgovinska razmena sa SSSR i drugim istočnoevropskim zemljama svedena je na trećinu ranijeg obima.

Jugoslaviji nisu isporučivana ni ona investiciona dobra koja je ona unapred platila. Niz započetih hidrocentrala i termoelektrana ostao je bez naručene opreme. Ugovori o finansijskim kreditima jednostavno su stavljeni van snage, tako da je od ukupnog obima ugovorenih sredstava Jugoslavija primila svega oko šest odsto. Vršene su mnogobrojne smetnje železničkom, rečnom i poštanskom saobraćaju prema Jugoslaviji. Bio je to pravi ekonomski rat.

Postalo je jasno da treba što pre izići iz ove blokade i uspostaviti ekonomske odnose sa drugim zemljama. No, to je išlo vrlo teško. Radilo se ne samo o tome da se probiju ekonomske barijere kojima su zapadne sile iz političkih razloga sprečavale pri­stup Jugoslavije na zapadna tržišta, već je trebalo izvršiti ceo zaokret u ekonomskom razvoju i prilagoditi ga novim potrebama i uslovima u spoljnotrgovinskoj razmeni. Svemu tome pridružila se i ucenjivačka politika nekih zapadnih krugova koji su uspostavljanje ekonomskih odnosa sa Jugoslavijom uslovljavali njenim pristankom da prethodno isplati svu nacionalizovanu imovinu stranih vlasnika na svojoj teritoriji, pa čak i neke dugove iz vremena Austrougarske monarhije.

U jugoslovenskoj privredi počela je grozničava trka u proizvodnji onih dobara s kojima će se, makar i uz najnepovoljnije uslove, istupati na novim tržištima. Osnovnu šansu pružala je pojačana eksploatacija rudnika i šuma. Jugoslovensko rukovodstvo obratilo se svim radnim ljudima s pozivom da ulože krajnje napore za izvlačenje zemlje iz teškoća. Na svim radnim mestima, naročito u rudarstvu i šumarstvu, razvilo se najšire takmičenje u borbi za što veće proizvodne rezultate.

Pokrenuto je i celokupno građanstvo da se putem dobrovoljnih radnih akcija uključi u ove napore. Samo u 1949. godini u radnim brigadama Narodnog fronta učestvovalo je više od milion članova ove organizacije. A ovome treba dodati još širu aktivnost koju su na mnogim gradilištima razvile omladinske radne brigade.

Povodom teške situacije u kojoj se zemlja našla sazvana je krajem decembra 1948. godine Narodna skupština FNRJ na vanredno zasedanje, da bi se sa tog mesta uputio poziv radnicima, omladini i celokupnom članstvu Narodnog fronta da se svim raspoloživim snagama angažuju za povećanje rudarske i šumarske proizvodnje, kako bi se pojačanim izvozom ovih proizvoda zemlji obezbedila potrebna devizna sredstva.

Prvi petogodišnji plan, koji je 1947. godine bio projektovan u uverenju da će se razvoj Jugoslavije odvijati u normalnim uslovima i u svestranoj saradnji sa ostalim socijalističkim zemljama, morao je da bude produžen za godinu dana. U situaciji izazvanoj blokadom nije više bilo realno očekivati izvršenje plana o roku. Uz sve to Jugoslaviju je 1950. godine pogodila i izuzetno teška suša. I najzad, otvorene pretnje njenoj nezavisnosti iziskivale su pojačane odbrambene napore, tako da su te godine, kao i nekoliko narednih, njeni izdaci za naoružanje dostizali čak 23 odsto nacionalnog dohotka, što predstavlja gotovo nezamislivo finansijsko opterećenje za jednu zemlju.

Pa ipak, i pri ovakvim teškoćama Jugoslavija je ostala čvrsto na nogama. Svuda se vodila opštenarodna borba za sprovođenje odluka Drugog plenuma CK SKJ, usvojenih januara 1949. godine, u kojima se govori o štednji, radnoj disciplini, požrtvovanju i udarništvu. Pod parolom „Istina mora pobediti“, raspisan je odmah, posle prvog napada Informbiroa, opštenarodni zajam u iznosu od 3,5 milijardi tadašnjih dinara, da bi, posle dve godine, usledio nov zajam od tri milijarde. Milioni građana odricali su se i najneophodnijeg da bi što većim ulozima manifestovali svoju odlu­čnost da istraju na Titovom putu borbe za nezavisnost i slobodu zemlje. Bile su to godine velikog poleta i samopregora.

Ljudi kao da su zaboravljali da jedva sastavljaju kraj s krajem, a to isto moglo se reći i za samu državu. Zahvaljujući izuzetnim naporima organa narodne vlasti i organizacija Narodnog fronta, sistem obaveznog otkupa poljoprivrednih proizvoda i obezbeđenog snabdevanja omogućavao je da se, i pored raznih grešaka, nesmetano odvija svakodnevni život ljudi i mobilišu snage za nove napore u izgradnji zemlje. Već posle nekoliko godina širom Jugoslavije po­čeli su da niču moćni energetski objekti, železare i metalurški pogoni, fabrike mašina, saobraćajne magistrale i drugi prvenci na­šeg Prvog petogodišnjeg plana. Izrastala je i jedna nova svest o odgovornosti samih narodnih masa za sudbinu zemlje i njen dalji razvoj.

Vojna industrija

U 1948. godini počinje priprema za razvoj sopstvene vojne industrije kako bi se Armija oslobodila tehničko-tehnološke zavisnosti od inostranstva. U posleratnim danima složeni uslovi višestruko su ograničavali ionako skromne materijalne moguć­nosti za proizvodnju naoružanja i vojne opreme. Polazeći od potreba Armije i mogućnosti zemlje, činjeni su pionirski koraci u razvoju i proizvodnji naoru­žanja i opreme. Najpre, to su bili po­četni koraci u proizvodnji nekih vrsta streljačkog naoružanja, minobacača, protivtenkovskih mina, a uporedo s tim opreme za jedinice veze, zatim za inžinjerijske, intendantske, sanitetske i druge jedinice.

To su godine kada se radilo bez istraživačkih projekata ali s neponovljivim poletom, nadahnućem i stvaralaštvom. Radni dan je trajao 18 pa i 20 časova. U rekordnom roku, 1949. godine — pojavio se čuveni B-l top, brdsko oruđe kasnije usavršeno, koje je dobilo visoku ocenu i iz drugih armija. Danas se to oruđe ubraja u red najboljih brdskih topova na svetu.

Odmah posle rata, na osnovu odluke vrhovnog komandanta druga Tita, pristupilo se obnovi porušenih vojnih preduzeća i izgradnji novih objekata. Iz hala koje još nisu bile završene, išla je za naše jedinice municija, naoružanje i druga oprema. Uporedo s razvojem vojne industrije izrastali su novi kadrovi za organizaciju i tehnologiju vojne proizvodnje, za istraživački i razvojni rad. Krajem 1947. godine formiran je Odsek vojnog mašinstva na Mašinskom fakultetu u Beogradu. Nešto kasnije izlaze i prvi udžbenici i skripta iz pojedinih oblasti vojnog mašinstva, kao što su oblast projektovanja artiljerijskih oruđa, balistika i drugo. Danas se to ubraja u klasičnu literaturu u toj oblasti.

Razvoj operativne i teritorijalne komponente odbrane

Razvoj društveno-ekonomskih i političkih odnosa u zemlji, posebno od uvođenja radničkog samoupravljanja (1950), sve snažnija afirmacija Jugoslavije na međunarodnom planu, kao i vojno-strategijska situacija i sve dublje konfrontiranje NATO-a i Varšavskog ugovora — nametnuli su i problem daljeg razvoja Armije.

Jugoslovenska armija 1951. godine dobija nov naziv — Jugoslovenska narodna armija. Time je i formalno označen njen karakter: to je narodna, socijalistička i revolucionarna vojska. Objašnjavajući tu izmenu, drug Tito je posebno naglasio osobenost razvojnog puta Jugoslovenske narodne armije: „Baš zato što je naš revolucionarni razvoj išao specifičnim putem, u kome su, u jednom naročitom momentu u uslovima oslobodilačkog rata i teške okupacije, učestvovali naši radnici, seljaci i drugi građani — taj narodni karakter bio je glavni element, koji je omogućio stvaranje jedne prave narodne armije. Iz takve narodne armije je izrasla jedna socijalistička armija.“

Već u to vreme Armija je bila visoko organizovana, monolitna i borbeno spremna vojna sila sposobna da se odupre svakoj mogućnoj agresiji. Ta svojstva dobila su punu potvrdu na granicama prema istočnoevropskim socijalističkim zemljama i u vreme tršćanske krize 1953. godine. U utvrđivanju opštih doktrinarnih načela pošlo se, pre svega, od osnovnog obeležja jugoslovenskog društva — samoupravljanja i celokupnog idejnog i akcionog koncepta za koji se Jugoslavija borila u međunarodnim odnosima.

Juna 1953. godine ukida se funkcija političkih komesara i uvodi sistem jednostarešinstva. Umesto političkih komesara ustanovljava se institucija pomoćnika komandanta za moralno-političko vaspitanje. Uvodi se sistem ispita za oficire i general-majore. Zakonom iz 1953. godine utvrđuju se i novi rokovi službe za vojnike.

Odlukom Vrhovnog komandanta druga Tita početkom 1955. godine započinje intenzivan rad na koncipiranju nove odbrambene politike i daljem razvoju Jugoslovenske narodne armije. Bio je to prvi, najšire zamišljen, generalni projekat dograđivanja sopstvene ratne i vojne doktrine, čiju su osnovu činila, pre svega, postojeća jugoslovenska stvarnost — samoupravno društvo, sopstvena vojna teorija i praksa i bogata revolucionarna iskustva NOR-a. Sa već ranije usvojenim planom razvojne vojne industrije, projekt je predstavljao jedinstvenu celinu, čija je realizacija planirana u više etapa. U njegovoj razradi pošlo se od procene vojno-strategijskog položaja Jugoslavije i doktrine potencijalnih agresora, postojećih odnosa velikih sila i njihove vojne snage.

Stvaranje operativno-teritorijalne odbrambene organizacije — na principu vojnih oblasti i područja i brojnih partizanskih jedinica, predstavljalo je nov kvalitet u razvoju Armije. Do kraja 1959. godine oformljeno je više stotina partizanskih brigada, za čije se starešine određuju iskusni ratni partizanski kadrovi. Uporedo se razvijaju i elementi teritorijalne vojne organizacije — opštinske teritorijalne čete i vodovi, a u Ratnoj mornarici — teritorijalne partizanske mornaričke jedinice.

Smeli potezi

Ma koliko bila teška ekonomska situacija pedesetih godina, jugoslovensko rukovodstvo se ipak odlučuje na smele poteze — u pravcu napuštanja centralističkog i direktivnog sistema planiranja i administrativnog distribuiranja robe. Pošlo se od uverenja da će sama privreda, rukovođena neposrednim interesima i odgovornostima radnih kolektiva i njihovih radničkih saveta, nalaziti najbolja rešenja i biti u stanju da i u uslovima ozbiljne oskudice odr­žava tempo proizvodnje i obezbeđuje odgovarajuću snabdevenost tržišta.

Već početkom 1951. godine ukida se administrativna distribucija za veliki deo robe, pa se ona pušta u slobodnu prodaju i prepušta slobodnom formiranju cena. Za taj trenutak i tada­šnje teške uslove to je bio zaista odvažan korak. Ali, time su istovremeno stvoreni povoljniji uslovi za razvoj proizvodnje i tržišta, kao i za prevazilaženje raznih zastoja u cirkulaciji robe koji su bili uobičajeni u dotadašnjem krutom sistemu. U početku je za neke osnovne prehrambene artikle još zadržan sistem obezbeđenog snabdevanja — za hleb, masnoće, šećer i slično. A ubrzo je i to napušteno jer se pokazalo da će uvažavanjem tržišnih zakonitosti i stimulansa biti postignuti bolji rezultati u podizanju životnog standarda stanovništva.

Uporedo s tim došlo je i do zaokreta u politici prema poljoprivredi. Počelo se intenzivnije delovati na demokratskom povezivanju seljaka sa društvenim sektorom, a time i na pojačanom investiranju u ovu delatnost i njenom podizanju na viši agrotehnički nivo.

I u celokupnoj razvojnoj politici postupno se napuštao dotadašnji kurs forsiranja isključivo bazičnih industrijskih grana i sve više se uspostavljala usklađenost odnosa u strukturi cele privrede a i investicija. Tih godina se zapravo već privodi kraju izgradnja energetskih, metalurških i drugih ključnih objekata koji su projektovani u Prvom petogodišnjem planu, a koji su apsorbovali najveći deo raspoloživih sredstava zemlje. Nastupilo je vreme da se investicije mogu usmeriti i ka poljoprivredi, prerađivačkoj industriji i sli­čnim delatnostima, gde se one brže aktiviraju i neposrednije doprinose podizanju životnog standarda.

Ne mora sve samo jedna generacija

Početkom pedesetih godina, pod pritiskom velikih izdataka za odbranu zemlje i realizovanje dalekosežnih programa industrijalizacije, materijalni bilansi bili su krajnje napregnuti. Dovoljno je napomenuti da je tih godina privreda izdvajala za zarade i druge potrebe standarda zaposlenih, kao i za sopstvena ulaganja preduzeća, jedva nešto iznad polovine društvenog proizvoda, dok je sve ostalo zahvatala država za odbrambene i razvojne zadatke i za finansiranje svojih javnih službi.

U tom trenutku ipak su se već nagoveštavale mogućnosti da se olakša položaj preduzeća i poboljša životni standard. Kao osnovno, trebalo je usporiti tempo ulaganja u tešku industriju i druge bazične grane, a pojačati ulaganja u prerađivačku industriju i poljoprivredu. U tom smislu je u 1955. godini najavljen novi kurs u ekonomskoj politici. Trebalo je učiniti zaokret u pravcu „popuštanja kaiša“, kako je to popularno tumačeno.

Suštinu tog zaokreta objasnio je drug Tito u svom poznatom govoru u Karlovcu. On je istakao da sve napore u izgradnji socijalizma ne treba da podnese na svojim plećima samo jedna generacija, već da treba omogućiti da i ona oseti plodove tih napora. Napominjući da su u osnovi već udareni temelji našoj industrijalizaciji, Tito je najavio politiku usklađenijeg investiranja i ukazao na potrebu da se u razvojnoj politici poštuje načelo „protezanja prema guberu“.

Ova pitanja iscrpno su razmatrana na proširenoj sednici Izvršnog komiteta CK SKJ u oktobru 1955. godine. Zauzeti su sledeći stavovi: o smanjenju opšteg obima investicija, o usklađivanju bazičnih i prerađivačkih grana, o ubrzanom razvoju poljoprivrede, o podizanju ličnog i društvenog standarda, o stimulisanju produktivnosti i racionalnosti proizvodnje i o bržem razvoju nedovoljno razvijenih republika i regiona.

U tom trenutku su najvažniji objekti Prvog petogodišnjeg plana već bili završeni. Struktura privrede je bitno izmenjena, tako da je industrija postala vodeća privredna delatnost, čime su stvoreni uslovi da se Jugoslavija u narednim godinama počne brže približavati srednje razvijenim industrijskim zemljama. O snažnom tempu industrijalizacije govori podatak da je od 1947, kada je po­čeo Prvi petogodišni plan, pa do 1955. godine utrostručena proizvodnja sredstava za proizvodnju, dok je elektrifikacija išla još brže.

U tim godinama Jugoslavija je već ušla u period visokih stopa privrednog rasta. Došlo je, dakle, vreme da se razvojna politika usmeri ka potpunijem podmirivanju svakodnevnih potreba ljudi, kako u oblasti lične potrošnje, tako i u pogledu društvenog standarda. Ovo je bilo povezano i s pitanjima daljeg razvoja samoupravnog privre­đivanja, pre svega, u odnosu na principe raspodele prema radu i stimulativnog nagrađivanja. S razlogom je isticano da će se u privredi prednosti samoupravnog sistema brže izraziti ako radnici neposredno osete rezultate svog zalaganja u proizvodnji i samoupravnoj aktivnosti.

U periodu između 1952. i 1956. godine već je donekle bio ubrzan porast životnog standarda, iako je i dalje bio sporiji od rasta nacionalnog dohotka. A uskoro se i to kretanje uskladilo. Posle celog prethodnog perioda velikih odricanja i opšte oskudice, ove promene snažno su se osetile u svakodnevnom životu radnih ljudi i građana. Uporedo s tim, ubrzan je i priliv seoskog stanovništva u gradove, u kojima su se pružali povoljniji uslovi za rad i zaradu, pa je i to doprinelo podizanju opšteg nivoa standarda.

Oživljavanje poljoprivrede

Sredinom pedesetih godina došlo je do snažnog poleta u poljoprivredi. Od posebnog značaja bile su dve okolnosti: uvedena su nova rešenja za razvoj zemljoradničkog zadrugarstva, a u ekonomskoj politici nastalo je preusmeravanje razvoja u pravcu bržeg unapređivanja poljoprivrede. Zahvaljujući tome, naglo se povećala zainteresovanost seljaštva za konkretno uključivanje u razne oblike saradnje sa društvenim sektorom kako bi se proizvodnja na njihovim gazdinstvima podigla na viši agrotehnički nivo.

Najvažnije je bilo postići da se seljaštvo, koje je dotad većinom tavorilo u skučenim okvirima polunaturalne proizvodnje, počne brže usmeravati ka modernom tržišnom privređivanju. Osnovu za to pružale su nove zakonske odredbe o zemljoradničkom zadrugarstvu koje su omogućavale da seljak, ostajući i dalje gospodar na svom posedu, bude putem raznih oblika povezivanja i udruživanja uključen u modernu tehnologiju čiji je nosilac bila zadruga. Na taj način postupno se razvijala jedna nova praksa pod imenom „kooperacija“ koja je označavala sasvim originalan put socijalističkog preobražaja poljoprivrede bez ikakvih primesa prinudnog udruživanja i kolektivizacije.

Brzi razvoj jugoslovenske poljoprivrede najbolje se ogledao na štandovima i paviljonima Međunarodnog poljoprivrednog sajma u Novom Sadu. Na prvomajskoj paradi u Beogradu 1955. pojavio se u koloni Narodne tehnike prvi automobil domaće proizvodnje „zastava“ koji je docnije popularno nazvan „fića“. Dve godine pre toga nekadašnji kragujevački Vojnotehnički zavod počeo je da prerasta u automobilsku fabriku u kooperaciji sa italijanskom firmom „Fiat“. Proizvodnja u ovoj fabrici se postupno osamostaljivala i sa teku­će trake silazio je sve veći broj automobila sa delovima proizvedenim u zemlji. Veliki uspeh na našem trži­štu imali su u to vreme i proizvođa­či motocikala.

Temelji nove arhitekture

Kao sastavni deo društvenih i ekonomskih specifičnosti našeg razvoja posle prelomne 1948. godine, razvoj arhitekture je upravljen ka novim horizontima. U tom kontekstu, impozantnu palatu Doma sindikata u Beogradu ne treba da shvatamo samo kao odraz jedne stilske faze u razvoju jugoslovenske arhitekture, već i kao značajan domet tadašnjih skromnih ali efikasnih projektantskih i izvođačkih snaga.

Na isti način posmatrana, izgradnja prvih kapaciteta bazične industrije (fabrike „Ivo-Lola Ribar“, „Litostroj“, „Rade Končar“ i druge) imala je veliki tehnički i graditeljski značaj. Pobijanje šipova u peščano tlo budućeg Novog Beograda, uz planiranje i početak radova na izgradnji novih naselja i saobraćajnica širom zemlje, označilo je početak burnog preobražaja dotadašnje zaostale agrarne zemlje u savremenu industrijsku. U periodu Prvog petogodišnjeg plana postavljeni su temelji mnogih objekata i urbanih celina.

Novi gradovi

Početkom pedesetih godina jedan od najvidljivijih znakova razvoja Jugoslavije bio je nagli porast gradskog stanovništva, nastajanje novih i proširivanje starih gradova. Struktura stanovništva je počela nezadrživim tempom da se kreće na štetu seoskog. Jugoslavija je postajala industrijska zemlja.

Poljoprivredno stanovništvo je učestvovalo u ukupnom sa 60,9 odsto u 1953. godini, da bi u 1962. taj broj opao na blizu 50 odsto. Dok je pre rata stanovništvo uglavnom bilo raspoređeno u velikom broju malih naselja i u nekoliko velikih gradova, dotle je pedesetih godina već bila vidljiva široka urbanizacija koju je odlikovalo stvaranje manjih i gradova srednje veličine sa sve većom naseljenošću. Iako su veliki gradovi, takođe, brzo rasli, karakteristika tog perioda bili su manji moderni gradovi u kojima se razvijala industrija. Broj nekadašnjih malih i sitnih naselja (do 2.000 stanovnika) naglo je opadao.

Zahvaljujući industrijalizaciji rađali su se i sasvim novi gradovi: Velenje, Novi Travnik, Nova Gorica. Naglo su se razvijali i republički i pokrajinski centri, najviše Titograd i Skoplje, zatim Priština. Na izvestan način, simbol posleratnih jugoslovenskih gradova — industrijskih centara, postalo je Velenje, rudarsko mesto na severu Slovenije. Oko rudnika lignita izgrađen je moderan grad po svim zahtevima savremene arhitekture i kulture stanovanja. Neposredno posle rata ovde je bilo oko 600 kuća, da bi već 1961. bilo više od šest hiljada stanovnika i više od 2.200 modernih stanova. Oko rudnika dizale su se i druge moderne fabrike u šumi nebodera, novog jezera i velikih aleja.

Slično su se razvijali i drugi industrijski centri, kao Zenica ili Bor, gde se oko železare i rudnika stvorilo mnoštvo modernih postrojenja i fabrika, zatim škole, fakulteti i univerziteti. Vredi zabeležiti rađanje potpuno novog grada — Nove Gorice, koja nije postojala pre rata. Posle rata Jugoslaviji je pripalo predgrađe Gorice, u kojoj je živeo veliki broj Slovenaca. Jugoslovenski deo imao je tek nekoliko periferijskih kuća. Odmah posle oslobođenja, odnosno početkom pedesetih godina, Nova Gorica je počela da se razvija kao savremeni grad sa sopstvenom industrijom. Sličan prosperitet doživeli su i drugi jugoslovenski gradovi: Tetovo, Niš, Kragujevac, Koprivnica, Bjelovar i mnogi drugi.

Početkom šezdesetih godina broj stanovnika, u odnosu na predratni period, u Skoplju i Titogradu povećan je za četiri puta, u Sarajevu, Beogradu, Zagrebu i Ljubljani za oko tri puta, u Novom Sadu za blizu dva puta itd.

Izvod iz: Bajec, M., Dolničar, I., & Petković, A. (1981). Jugoslavija 1941-1981. Beograd: Eksport pres.
Priprema: Princip.info