Vera Vratuša Žunjić – Tumačenja jednakosti i slobode i strategije društvenog razvoja

Hipoteza o društvenoj uslovljenosti tumačenja osnovnih vrednosti i formulisanjа strategija društvenog razvoja

Akteri Velike francuske revolucije s kraja osamnaestog veka su zahteve svih revolucionarnih pokreta za jednakošću i slobodom učvrstili kao dominantne vrednosti ili predstave o poželjnoj i pravednoj orijentisanosti društvenog delanja u procesu društvenog razvoja “novog doba”. Pod društvenim razvojem ovde se podrazumeva proces strukturalnih preobražaja odnosa između ljudi povodom društvene proizvodnje i reprodukcije njihovog života. Ovaj proces pokreće istovremeno određujuće, voljno zainteresovano, vrednujuće, svrhom i saznanjem usmereno činjenje, ali i zatečenim materijalnim i duhovnim proizvodnim snagama ljudskog društvenog rada određeno, ili barem strukturalno ograničeno, međusobno delovanje ljudi, koje je stoga nepotpuno spoznatljivo i predviljivo, odnosno uglavnom ima kontraintencionalne posledice.

Tokom svih faza francuske revolucije, od umerene, preko radikalne do kontra- i post-revolucionarne faze, profilirala su se suprotna teorijska stanovišta učesnika i savremenika povodom tumačenja društvenog sadržaja slobode i jednakosti kao temeljnih novovekovnih vrednosti. Svoj praktično politički izraz ova teorijska stanovišta su dobila u borbama vođenim povodom primene suprotnih tumačenja u transformaciji ili očuvanju zatečenih društvenih odnosa. Ovi sukobi su trenutno naročito intenzivni u društvima na istoku i jugoistoku Evrope gde je u toku borba oko preoblikovanja odnosa između ljudi povodom osnovnih uslova reprodukcije. Upravo ovaj sukob koji je u toku, čiji smo ne samo svedoci nego i učesnici, makar toga i ne bili svesni, olakšava da se sagleda društvena osnova različitih, zapravo oprečnih tumačenja jednakosti i slobode.

Društvenu osnovu različitih tumačenja značenja slobode i jednakosti čine različita mesta koja zauzimaju sami tumači u klasnoj podeli ljudske delatnosti. Svako tumačenje sadržaja vrednosti slobode i jednakosti se nalazi pod snažnim uticajem interesa tumača za očuvanjem, ili, naprotiv, za preoblikovanjem zatečene klasne podele rada, svojinskih odnosa i oblika organizacije ukupne reprodukcije, zavisno od toga da li oni predstavljaju povoljne ili nepovoljne društvene uslove za zadovoljavanje materijalnih i duhovnih potreba tumača. Na sadržaj tumačenja bitno utiče okolnost da li dati tumač preduzima tumačenje iz perspektive koja je bliža stanovištu izrabljivanih i potlačenih neposrednih proizvođača, svedenih na podređene i repetitivne izvršilačke fizičke radne operacije, s jedne strane, ili iz perspektive koja je bliža stanovištu upravljača procesa proizvodnje i reprodukcije, koji drže monopol na kreativno-planske, upravljačko-naredbodavne i kontrolno-nadzorne intelektualne delatnosti u društvenom procesu razmene s prirodom i međusobno, sve do faze raspodele proizvedenog na novi ciklus proizvodne odnosno finalne potrošnje.

Teoretičari koji tumače društveni sadržaj vrednosti najčešće pripadaju grupaciji obrazovane inteligencije čije je mesto u klasnoj podeli rada ambivalentno. Pripadnici ove grupacije su istovremeno neposredni proizvođači sistema ideja, i privatni posednici državno zaštićenog monopola na zvanje stručnjaka, koji raspolažu srednjom ili malom ekonomskom i političkom moći, ali velikom stručnom moći nadzora ponašanja drugih ljudi nezavisno od volje tih ljudi. Oni imaju nešto širi manevarski prostor od onih na vrhu i dnu hijerarhijske podele rada, da svesno odaberu praktično političko klasno stanovište polazeći od kojeg će preduzeti svoje tumačenje. Svoje više ili manje svesno opredeljenje za interes vladajućih klasa da se reprodukuju na privilegovanim društvenim položajima, odnosno izrabljivanih klasa da izmene svoj podređeni položaj u lokalnoj i međunarodnoj podeli rada, teoretičari artikulišu kroz različita tumačenja jednakosti i slobode kao temeljnih vrednosti poželjnog društvenog razvoja.

Tokom čitavog novovekovnog trajanja spora o značenju slobode i jednakosti, zavisno od vlastitog stava prema dominantnim  društvenim odnosima, tumači polaze od dve različite vremenske perspektive. Za jedne, ako je istorije bilo, više je nema, od kada su sloboda i jednakost građana pred zakonom institucionalizovani pozitivnim pravnim propisima. Za druge je ostvarenje slobode i jednakosti tek mogućnost i permanentni kritički projekat.

Oni prvi sadržaj vrednosti jednakosti i slobode tumače kao trajno uspostavljanje i očuvanje zakonom garantovanih jednakih prava privatnih vlasnika raznih roba, formalno slobodnih od lične zavisnosti, u autonomnim sferama privrede i politike. U sferi ekonomije zakon štiti njihovo jednako pravo da na tržištu slobodnom od političke prinude i kontrole, svojevoljno sklapaju i sprovode kupoprodajne ugovore o ekvivalentnoj razmeni svojih roba, na osnovu racionalne odluke o vlastitim interesima, rukovođeni tržišnom informacijom o ravnotežnoj ceni svoje robe, rezultanti međusobne konkurencije i delovanja neutralnih zakona ponude i potražnje. U sferi politike zakon štiti njihovo jednako pravo da na pluralističkim izborima slobodnim od naslednih privilegija i monopolističkih organizacija, biraju svoje političke predstavnike u organima vlasti.

Tumači koji iskoračuju izvan okvira pravdanja pozitivnog poretka slobodnog uživanja privatnog vlasništva kao najboljeg mogućeg, teže da iza formalno pravnog “mita” o jednakoj i slobodnoj razmeni jednakih vrednosti između pred zakonom jednakih i slobodnih građana, razotkriju nejednaku razmenu i moderno ropstvo biranja gospodara. Lično slobodni ali ekonomski zavisni najamni radnici lišeni kontrole nad sredstvima za preživljavanje, prema ovim tumačima su egzistencijalno prinuđeni da pristanu da kapitalisti na osnovu svoje kontrole nad svim uslovima reprodukcije, prisvajaju bez nadoknade višak proizvoda iznad prometne vrednosti njihove jedine robe, radne snage, čija je ekskluzivna upotrebna vrednost da proizvodi novu vrednost. Za ove tumače tržišni zakoni nisu neutralni jer reprodukuju početnu nejednakost klasne podele rada. Ova početna nejednakost unapred isključuje jednake šanse pojedincima ne samo da postignu proklamovano vrhovno dobro, maksimiziranje dobitaka i minimiziranje troškova na tržištu, odnosno zaposedanje najviše nagrađenih upravljačkih položaja u političkoj zajednici, nego i da dovedu u pitanje ovako komercijalno,  heteronomno i utilitarno definisanje vrhovnog dobra, sa alternativnog stanovišta ostvarivanja i razvoja generičkih sposobnosti svakog pojedinca kao autonomne samosvrhe. Ni ustav nije društveno neutralan po kritičkim tumačima, jer on samo pravno sankcioniše vladajući poredak privatno svojinskog monopola, u krajnjoj instanci nasilnim sredstvima. Nužna posledica monopola jednog dela građanskog društva na pristup kreativnim i upravljačkim funkcijama u podeli rada, a otuda i odgovarajućim privilegijama u svim samo relativno autonomnim sferama privrednog, političkog i kulturnog života u društvu, ima prema ovim tumačima za nužnu posledicu nejednake životne šanse i nemogućnost samoodređenja većeg dela građanskog društva.

Ove različite perspektive tumačenja jednakosti i slobode sadrže suprotne implikacije za formulisanje strategije razvoja. Pod strategijom razvoja ovde se podrazumeva operacionalizacija programske zamisli o poželjnim ciljevima i sredstvima preobražaja odnosno očuvanja postojećih pravila društvene “igre” odnosno regulisanja društvenih odnosa reprodukcije,  u plan mobilizacije i kombinovanja raspoloživih ljudskih i materijalnih resursa za ostvarivanje ovih strukturnih ciljeva. Razvojna strategija uključuje političko uspostavljanje, održavanje i koordinaciju kolektivne aktivnosti saveza društvenih aktera orijentisanih ka određenom razvojnom cilju, s jedne strane, kao i napadanje, blokiranje i ometanje aktivnosti saveza društvenih aktera koji zagovaraju alternativni oblik organizacije društvene reproduckije kao strateški cilj, s druge.

Provera hipoteze na primeru debate povodom teorije o nejednakoj razmeni

Zbog ograničenog prostora u ovom radu će hipoteza o odlučujućem uticaju ukupne društvene situacije teoretičara na njegovo ili njeno tumačenje sadržaja, objašnjenje uslova i fomulisanje strategija ostvarenja slobode i jednakosti, biti proverena na primeru polemike koja i dalje traje o (ne)slobodnoj i (ne)jednakoj razmeni na lokalnom, nacionalnom, regionalnom i svetskom kapitalističkom tržištu. Ovu debatu je krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina podstaklo iskustvo ponovnog zaoštravanja društvene, ekonomske, političke i kulturne krize. Tada su se iscrpeli vanekonomski impulsi za obnavljanje akumulacije kapitala koje je bilo obezbedilo masovno uništavanje tokom Drugog svetskog rata tzv. suvišmog stanovništva i proizvodnih kapaciteta, nasleđenih iz vremena depresije kasnih dvadesetih godina. S posebnom urgentnošću se tumačima nametalo iskustvo ubrzanog uvećavanja jaza između bogatih regiona industrijski razvijenih društava, geografski uglavnom razmeštenih na severnoj zemljinoj polulopti, i siromašnih regiona industrijski nerazvijenih društava, uglavnom koncentrisanih na njenoj južnoj polulopti, uz postojanje “ostrvaca” bogatstva na Jugu, i čitavih “arhipelaga” siromaštva na Severu. Prema nekim umerenim procenama jaz u dohotku između ovih regiona je porastao od odnosa 1:1.3 početkom devetnaestog veka, do odnosa 1:6 u trećem kvartalu dvadesetog veka¹. Prema procenama s kraja dvadesetog veka, jaz u dohotku je daleko veći, s obzirom da samo oko pet stotina dolarskih trilionera u svetu uživaju prihod koji je po veličini sličan onome koji preostaje da se podeli na oko 50% celokupnog svetskog stanovništva

Za proveru teze o uticaju mesta teoretičara u međunarodnoj podeli rada na njegov ili njen pokušaj objašnjenja fenomena rastuće nejednakosti a time i neslobode u svetu, bilo je potrebno da se kontroliše učinak lične jednačine pripadnika sitnoburžoaske inteligencije na izbor teorijsko-metodološko-ideološkog stanovišta. U ovom radu sam se zato opredelila za teoretičare koji polaze od zajedničkog istorijsko materijalističkog teorijskog nasleđa kritike političke ekonomije, ali koji potiču  sa suprotnih polova svetske klasne podele rada. Kao karakterističan primer polemike neomarksističkih teoretičara poreklom iz tzv. Trećeg i Prvog sveta u ovom radu će biti razmotrena polemika Arghiri Emmanuela i Charlesa Bettelheima².

Predistorija aktualne debate

Potrebno je ukratko podsetiti na predistoriju debate o nejednakosti i implicitno neslobodi u kapitalizmu među marksistima posle Marksove smrti. Zapadnoevropski teoretičari poput Eduarda Bernsteina su pod uticajem iskustva relativno stabilnog i ubrzanog rasta industrije u zapadnoj Evropi nakon poraza pariske komune i “zakasnele” industrijalizacije ujedinjenih nemačkih kneževina kroz primenu protekcionističke ekonomske politike zatvorene trgovačke nacionalne države F. Lista, došli do zaključka da je prošlo vreme apsolutnog osiromašenja radnih slojeva. Smatrali su da je apsolutno osiromašenje bilo karakteristično samo za tzv. prvobitnu akumulaciju kapitala to jest nasilnu proletarizaciju samodovoljnih i poluproletarizovanih domaćinstava putem eksproprijacije sitnih seljaka i zanatlija. Smatrali su da je istorijski prevaziđena pojava smanjenja realnih najamnina ispod njihove vrednosti, to jest ispod prosečnog radnog vremena društveno potrebnog za proizvodnju sredstava za reprodukciju radne snage, prema radnoj teoriji vrednosti. Ne predviđajući veliku krizu depresije koja se upravo spremala da izbije krajem dvadesetih godina dvadesetog veka,  počeli su da dovode u pitanje i Marksovu tezu o relativnom osiromašenju radničke klase, merenu u odnosu na povećanu produktivnost rada u sve mehanizovanijem procesu proizvodnje.

Prva generacija kritičkih teoretičara utemeljivača Frankfurtske škole je nakon Drugog svetskog rata dovršila ovaj proces preispitivanja Marksove teze o pauperizaciji, zaključujući da ne samo što nije došlo do krajnjeg osiromašenja radničke klase i do njene revolucionarne pobune u industrijski razvijenim kapitalističkim zemljama, nego da je naprotiv došlo do njenog “poburžoaženja”, gubitka klasnog identiteta i integracije naročito više kvalifikovanog i bolje plaćenog dela radničke klase u postojeći kapitalistički poredak. Predstavnici druge generacije Frankfurtske škole poput Habermasa su zaključili da je širenje intervencije države u sve sfere privrednog i društvenog života i institucionalizacija državnog posredovanja u pregovaranju sindikata zaposlenih i udruženja poslodavaca, obezbedilo mehanizam izbegavanja izbijanja akutne krize akumulacije kapitala.  Teoretičari poput Gorza su rekli “zbogom proletarijatu”, uvereni da je došlo do apsorbovanja radničke klase u dominantni kapitalistički oblik organizacije društvenih odnosa.

Tumačenje nejednakosti jednog predstavnika Trećeg sveta

Emmanuel spada u veću grupu autora poreklom iz vanevropskih zemalja koji smatraju da se marksistička, ali i hegelovska, projekcija o pauperizaciji jednog dela društva kao istovremenom uzroku i posledici bogaćenja drugog dela društva, potvrdila na planu međunarodne privrede. Rastući razvojni jaz između industrijski razvijenih i nerazvijenih zemalja je po njegovom mišljenju posledica sposobnosti prvih da “izvoze pauperizaciju”³ u druge. On razvija tezu da “nejednaka razmena” između ove dve grupe zemalja predstavlja mehanizam ove “eksploatacije s odstojanja”.

Uslovi za nejednaku razmenu odnosno za transfer bogatstva su nastali kada je u industrijski razvijenim zemljama u drugoj polovini XIX veka došlo do “odlepljivanja” najamnina od fiziološkog minimuma održanja kroz uspešnu sindikalnu borbu za povećavanja prava na udeo u primarnoj raspodeli ekonomskog proizvoda društva. Najamnine po njemu predstavljaju nezavisnu, zadatu, pre-determinisanu varijablu. Emmanuel glavnu ulogu u determinisanju najamnine pridaje “institucionalnom” momentu odnosa snaga u klasnoj borbi, koji se nalazi izvan sistema usko disciplinski shvaćene ekonomske analize.

Da bi pokazao uticaj nivoa najamnina na razvoj, Emmanuel pribegava istorijsko-komparativnoj metodi. Doduše, više ilustrativno nego sistematski, on podseća na brz razvoj kolonija u kojima nije bilo domorodačkog stanovništva ili je ono gotovo istrebljeno od strane evropskih doseljenika sa visokim “životnim pretenzijama”. Slobodan pristup zemlji u ovim kolonijama je izazvao nestašicu radne snage u gradovima. Podizanje najamnina i proizlazeće povećanje platežno sposobne potražnje, stvorili su ovde centar akumulacije bogatstva. Emmanuel objašnjava sedamdesetih godina empirijski konstatovano “perverzno kretanje kapitala” ka razvijenim zemljama, suprotno očekivanju i samog Marksa da će biti pre svega investiran u kolonijama i drugim zemljama sa niskim najamninama i stoga visokom profitnom stopom, zakonitom težnjom kako stranog tako i lokalnog kapitala da “otiče” tamo gde je spremno potencijalno tržište.

Emmanuel ističe da se suprotan proces desio u kolonijama u kojima je domorodačko stanovništvo ostalo većinsko. Vrlo važan društveno strukturalni momenat ustaljivanja najamnina na niskom nivou u ovim kolonijama, predstavljalo je onemogućavanje slobodnog pristupa zemlji domorocima nakon ukidanja odnosa lične zavisnosti, od strane krupnih domaćih i stranih privatnih posednika plantaža. Međusobna konkurencija velikog broja bezzemljaša bez posla, vršeći pritisak na tržište rada, održavala je najamnine na niskom nivou. Poluproleterski status znatnog broja domaćinstava, koji je omogućavao pokrivanje dela troškova opstanka privremeno zaposlenih članova takvih domaćinstava, tzv. polutana ili seljaka-radnika,  iz naturalne proizvodnje sa okućnica, takođe je održavao nivo najamnina ispod egzistencijalnog minimuma. Emmanuel naglašava da zbog imobilnosti i nedovoljne mobilnosti “faktora rad”, o kojoj svedoči zabrana Evropske Unije da na teritoriju njenih članica imigriraju čak i građani iz istočnoevropskih zemalja “kandidata” za članstvo, do naših dana nije došlo do izjednačavanja najamnina u raznim delovima sveta kroz konkurenciju na tržištu radne snage⁴. Razlike u najamninama su se tako učvrstile.

Nasuprot relativnoj nepokretnosti radne snage, viši stepen mobilnost kapitala u svetskim razmerama omogućuje po Emmanuelu transformaciju radne vrednosti u cenu proizvodnje preko formiranja prosečne profitne stope. Ova transformacija obezbeđuje “podjednaku raspodelu” nagrada “nezavisnih proizvođača” odnosno stimulativno učešće kapitalističkih preduzetnika u raspodeli profita proporcionalno njihovom ukupno uloženom kapitalu. Emmanuel zaključuje da na svetskom tržištu dolazi do transformacije vrednosti u ravnotežnu cenu proizvodnje tako što dolazi do podjednake raspodele profita između zemalja sa institucionalno različitim stopama viška vrednosti⁵.

Institucionalno različite najamnine, dakle, po Emmanuelu, ne utiču na profite, jer njihova stopa ima tendenciju da se izjednači, nego na cene.  Različite najamnine omogućavaju prelivanje dela viška vrednosti iz zemalja sa nižim najamninama i cenama izvoznih artikala, u zemlje sa višim najamninama i cenama. Slobodno delovanje tržišnih zakona u proširenom obimu reprodukuje ovakvu nejednaku razmenu više rada za manje rada.

Zemlje u kojima su nadnice više, u međunarodnoj nejednakoj razmeni prodaju skuplje a kupuju jeftinije. Ekstraprofit koji je obezbeđen ovakvom nejednakom razmenom inicira novi ciklus bržeg tehnološkog i kulturnog razvoja zemalja sa većom potrošnjom, preko daljeg proširenja tržišta, privlačenja stranog kapitala, povećavanja relativne retkosti radne snage, novog porasta najamnina i organskog sastava kapitala. Nove ljudske potrebe i rezultirajuća povećana vrednost radne snage, koju konsoliduje kolektivna revandikativna akcija radnika, stvaraju dodatne mehanizme transfera viška vrednosti u zemlje koje su prve podigle najamnine⁶.

Sa druge strane, u nerazvijenim zemljama akumulira se siromaštvo: nadnice ostaju na nivou fiziološkog održanja, transfer viška lišava zemlju akumulacije potrebne za razvojne investicije, kapital napušta ograničeno lokalno tržište, nezaposlenost vrši dodatni pritisak na najamnine i zajedno sa niskim obrazovnim nivoou, osujećuje sindikalnu borbu. Time vrednost radne snage još više pada, što dalje destimuliše uvođenje mehanizacije u proizvodni proces u zemljama s niskim najamninama.

Tumačenje jednog predstavnika Prvog sveta

Francuski politekonomista Bettelheim, poput većeg broja drugih evropskih marksista, zamera Emmanuelu da se vratio na kategorije prekritičke ekonomije kao što su “faktori proizvodnje”. On kritikuje Emmanuelovo proglašavanje najamnine za nezavisnu varijablu, zato što smatra da ono vodi u zabludu da je monetarnim promenama visine najamnina moguće nešto izmeniti a da se suštinski ne izmene proizvodni odnosi. Bettelheim ističe da nivo najamnina determinišu odnosi proizvodnje koji pospešuju ili naprotiv blokiraju razvoj proizvodnih snaga u svakoj konkretnoj društvenoj formaciji. “Svetski nivo” razvoja proizvodnih snaga je po njemu samo “lažna apstrakcija”. On podseća da je u danas industrijski razvijenim zemljama prvo došlo do preobražaja pretkapitalističkih u kapitalističke odnose proizvodnje, omogućivši ubrzani razvoj proizvodnih snaga u njima.

Izvor apsolutno gledano viših najamnina i ukupnog bogatstva industrijski razvijenih zemalja predstavljaju po Bettelheimu visoko razvijene proizvodne snage u njima i na njima bazirana visoka produktivnost rada. On čak tvrdi da je radnička klasa razvijenih zemalja intenzivnije eksploatisana od radnika u nerazvijenim zemljama. Po njemu, radničke najamnine u prvima odgovaraju manjoj proporciji ukupno proizvedene vrednosti nego u drugima.

U danas industrijski nerazvijenim zemljama, naprotiv, proces istovremenog rastvaranja ali i očuvanja pretkapitalističkih odnosa, “blokira” po Bettelheimu razvoj proizvodnih snaga u njima. Time se ove zemlje reprodukuju u položaju proizvođača poljoprivrednih proizvoda i sirovina. Bettelheim smatra da ovaj položaj u međunarodnoj kapitalističkoj podeli rada predstavlja “nepovoljnu specijalizaciju”. Šta više, on tvrdi da se u industrijski nerazvijenim zemljama potreban rad za reprodukciju radne snnage gotovo poklapa sa stvarno obavljenim.

U Bettelheimovom tekstu su vidno prisutni elementi racionalizacije i čak opravdavanja eksploatacije i dominacije u svetskim razmerama,  na osnovu mistifikujućeg prenaglašavanja razlika u produktivnosti rada u “Prvom” i “Trećem” svetu.

Odgovor predstavnika Trećeg sveta 

Odgovarajući na najčešću primedbu da se ne bavi suštinskim odnosima proizvodnje nego izvedenim odnosima razmene, Emmanuel ističe da on ne smešta eksploataciju u sferu razmene, već da ukazuje na celinu procesa proširene reprodukcije kapitala u kojem se prisvajanje viška može odigrati jedino posredstvom razmene roba i trgovine, a ne direktno kroz investiranje kapitala⁷. Transfer viška vrednosti se po njemu može realizovati samo preko cena roba i usluga.

Nasuprot Bettelheimu i drugim evropskim autorima koji u nejednakoj produktivnosti vide glavni strukturalni izvor nejednakih najamnina, Emmanuel podseća da je produktivnost rada u izvoznim granama nerazvijenih zemalja gotovo ista kao i u razvijenim zemljama, kao i da je produktivnost “maksimalno visoka” jer je jedina, kada je reč o proizvodima za čiju proizvodnju u nerazvijenim zemljama ima prirodnih pretpostavki, a u razvijenim nema.

Transfer viška vrednosti koji proizlazi iz nejednakog organskog sastava kapitala i rada, kao i iz nesavršene konkurencije na tržištu usled postojanja monopola, predstavlja po Emmanuelu “nejednaku razmenu” u širem smislu. On se usredsredio na anlizu neekvivalentne razmene “u pravom smislu”, koja je po njemu uslovljena nejednakim “društvenim uslovima proizvodnje”⁸.

Da bi neutralizovao dejstvo nejednakih materijalnih uslova poizvodnje, Emmanuel je izjednačio u numeričkom primeru sumu ukupno angažovanog fiksnog kapitala, pokazujući da i dalje dolazi do transfera viška vrednosti iz zemalja sa institucionalno nižim najamninama u zemlje sa višim najamninama. Emmanuel ne smatra da su nejednake najamnine jedini izvor prelivanja bogatstva u razvijene zmlje, ali smatra da taj uzrok pokreće druge mehanizme prelivanja, omogućujući proširenu reprodukciju nejednakosti razvitka i izrabljivanja.

Emmanuel odbacuje kao nezadovoljavajuću takođe i teoriju čiji zagovornici objašnjavaju sekularnu tendenciju pogoršavanja odnosa razmene “elastičnošću potražnje”. Zagovornici ove teorije, naime, u potpunosti poistovećuju izvoz nerazvijenih zemalja sa sirovinama i poljoprivrednim proizvodima tvrdeći da je elastičnost potražnje za ove proizvode niska usled velike ponude i relativne zasićenosti potreba putem upotrebe supstituta i nove tehnologije koja koristi manje sirovina. Zagovornici ove teorije ne mogu da objasne kako to da i industrijski proizvodi nerazvijenih zemalja podležu nejednakoj razmeni, dok poljoprivredne proizvode i sirovine razvijenih zemalja nikada nije zahvatilo pogoršanje “odnosa razmene”. Emmanuel zaključuje da ne postoji nekakva “nepovoljna specijalizacija” po sebi.

Bettelheimovu tvrdnju da je viša stopa eksploatacije u razvijenim nego u nerazvijenim zemljama Emmanuel pokušava da dovede do apsurda ističući da bi po logici takvog rezonovanja bilo moguće da u nerazvijenim zemljama potrebno radno vreme bude čak duže od ukupno obavljenog. U tom slučaju bi radnici nerazvijenih zemalja eksploatisali svoje poslodavce, a nerazvijene zemlje bi razmenom eksploatisale razvijene i bogatile se na njihov račun⁹. Egipatski ekonomista Samir Amin je preciznije formulisao nejednaku razmenu kao razliku u plaćanju radne snage radnika koja je veća od razlika u njenoj produktivnosti¹⁰.

Emmanuel naglašava da statistički podatak o relativno malom učešću nerazvijenih zemalja u svetskoj trgovini ne predstavlja valjano merilo značaja transfera vrednosti iz njih posredstvom nejednake razmene. Tek kada se uzmu u obzir petnaest puta manje najamnine u njima za rad slične ili čak veće produktivnosti, postaje vidljivo da ovako korigovani podatak postaje više nego značajan iznos za zemlje iz kojih se ovim putem odliva višak vrednosti, kao i nezanemarljiv doprinos bogatstvu razvijenih zemalja.

Poput drugih autora iz zemalja trećeg sveta, kao što je crni psihijatar sa Antilskih ostrva koji se pridružio Frontu za oslobođenje Alžira Frantz Fanon, ili već pomenuti Samir Amin, Emmanuel isto smatra da je međunarodna prvobitna akumulacija kapitala započeta pljačkom kolonija, i da imperijalističko i neokolonijalno izrabljivanje, koji podrazumevaju očuvanje u deformisanom obliku pretkapitalističkih odnosa i primenu neekonomske prinude, još uvek traju. Oni smatraju da je neprihvatljivo da “privilegija rođenja” u bivšim kolonizatorskim zemljama određuje uživaoce plodova veće produkitvnosti najsavremenijih mašina. Radikalniji među njima smatraju da je Evropa dužna da obezbedi reparacije za vekove kolonijalnog i imperijalističkog pljačkanja.

Praktično-političke implikacije polemike o nejednakoj razmeni

Sociološki najzanimljiviji aspekt polemike evropskih i vanevropskih autora povodom političko ekonomske teorije o nejednakoj razmeni između razvijenih i nerazvijenih zemalja, jeste primena koncepta klase na čitave nacije. Emmanuel veruje da je samo razvio ideju o uticaju lokalnog povišenja najamnine na cene proizvodnje i o “eksploatatorskim nacijama”, koja je po njemu postojala već u embrionu kod Marxa.

Ova ideja je naišla na širi prijem u Trećem svetu nego u Prvom kapitalističkom svetu i nekadašnjem Drugom svetu tzv. realnog socijalizma u istočnoj Evropi. Emmanuelova tvrdnja da se u vreme pisanja knjige početkom sedamdesetih godina sve manje postavlja kao dilema izbor između SAD i SSSRa, a sve više izbor između SSSR i Kine¹¹, proistekla je iz njegove hipoteze da usled tendencije podjednake raspodele profita, stanovništvo zemalja u kojima postoji institucionalno viši nivo najamnina učestvuje u prisvajanju viška vrednosti iz zemalja sa niskim najamninama na osnovu nejednake razmene na međunarodnom kapitalističkom tržištu, bez obzira na to kakvi su društveni odnosi dominantni u tim zemljama¹². Emmanuel je procenio da je sukob klasa unutar zemalja koje uživaju plodove nejednake razmene postao istorijski sekundaran. Pridružio se grupi autora prvenstveno iz Trećeg sveta koji smatraju da se primarna protivrečnost kapitalističkog sistema premešta u sferu internacionalnih ekonomskih odnosa.

Emmanuel je pre četvrt veka formulisao dva idealna modela puteva razvoja “bez zauzimanja normativnog stava”¹³. Prvi model je kapitalistički ali kejnzijanski “okrenut na glavu”, jer tretira potrošnju i akumulaciju kao upravno a ne obrnuto srazmerne. Ovaj model je po Emmanuelu postao činjenica stvarnog sveta koju treba uzeti u obzir u istraživanju i akciji rušenja sistema nejednake razmene. Smatrao je da model kapitalističkog razvoja putem investiranja inostranog kapitala ne može da se ostvari u savremenim nerazvijenim zemljama ne samo zbog oskudnog priliva kapitala, nego i zato što taj kapital ne biva lokalno reinvestiran, nego se uvećan vraća u “centar” odlučivanja iz kojeg je potekao, zajedno sa i onako oskudnim lokalno proizvedenim viškom koji “domaći” kapital takođe investira u razvijene zemlje¹⁴ – dovoljno je podsetiti se na tzv. “recikliranje” dolara od prodaje nafte.

Drugi, socijalistički model razvoja prema Emmanuelu polazi od ograničenja potrošnje i podizanja bazične industrije jer nema spoljnjeg izvora akumulacije. Odluka o alokaciji društvenih resursa u socijalizmu više nije prepuštena nezavisnom privatnom proizvođaču i računu na osnovu individualnih troškova, već na osnovu tzv. “društvenog troška”. Emmanuel definiše socijalizam kao sistem u kojem je ukinuto privatno vlasništvo na sredstvima za proizvodnju, u kojem postoji “dugoročna perspektiva opšteg privrednog plana i u kojem se raspodela vrši u skladu s principom: svakom prema količini i kvalitetu njegovog rada”. Istovremeno on podseća, kao i Marks, da je takav princip raspodele, u stvari princip buržoaskog poretka¹⁵ jer istu meru primenjuje na ljude različitih sposobnosti, starosti, porodične situacije i potreba. On konstatuje da se tu radi o preživljavanju kapitalizma bez kapitalista. Time se on približava autorima koji su tzv. realni socijalizam tumačili kao oblik državnog kapitalizma, bez obzira na nepostojanje međusobno nezavisnih proizvođača roba u okviru njega. Emmanuel je samo ovlaš podsetio na ideju da je socijalizam moguć samo kao svetski sistem¹⁶, misleći verovatno na komunizam.

Emmanuel je pokušao da nađe put kojim bi se “eksploatisane” nacije oslobodile izrabljivanja preko nejednake razmene, pre nego što dođe do ukidanja odnosa kapitalističke eksploatacije unutar “dominirajućih” nacija. Pošto je bio uveren da upravo ekstraprofiti koji potiču iz nejednake razmene predstavljaju važan razlog sporog nastupanja socijalne revolucije u industrijski razvijenim zemljama, smatrao je da bi odstranjivanje tih ekstraprofita ubrzalo razvoj socijalizma u njima¹⁷.

Kao neposrednu meru u pravcu oslobađanja od “međunarodne eksploatacije”, Emmanuel predlaže nerazvijenim zemljama da uvedu izvozne takse koje će sprečiti prelivanje preostatka viška vrednosti u korist inostranih potrošača i usmeravanje tog prihoda u razvoj industrijskih grana koje zamenjuju uvoz.  Ovakvu meru Emmanuel smatra realističnijom od postizanja potpune autarhije ili dogovora o proizvodnim kvotama. Glavna prednost ove mere se po Emmanuelu sastoji u tome da se njome povećava novčana protivvrednost izvoznih roba nerazvijenih zemalja, bez povećavanja realnih društvenih troškova proizvodnje i bez remećenja principa “slobodnog preduzetništva” koji su dominantni u svetu¹⁸. Emmanuel pri tome ističe da nema iluzija da do izmene u odnosima razmene može doći jednostranim i veštačkim povećanjem najamnina.

Emmanuel, međutim, nedovoljno uočava prepreke sprovođenju čak i ovih reformističkih mera. Izvor ovog propusta je Emmanuelovo polaženje od modela “slobodne trgovine” i “konkurencije proizvođača”¹⁹. On time doprinosi očuvanju neoliberalnog mita o “deregulaciji” tržišta o povlačenju države iz ekonomske sfere, mada su iz poreza alimentirani državni izdaci na socijalna davanja i vojsku, uslov opstanka oligopolskog transnacionalnog kapitala pritisnutog “viškom” radne snage i proizvodnih kapaciteta. Iz perspektive mita o slobodnom tržištu nisu dovoljno vidljivi unutrašnji i spoljašnji društveni nosioci otpora eventualnim carinskim merama nacionalne buržoazije koja bi pokušala da stvori nacionalnu osnovu akumulacije kapitala. Otpori postoje u redovima tzv. kompradorskog dela “domaće” vladajuće klase koja je parazitski zainteresovana samo za špekulativno uvećanje svoje nadoknade koju dobija za vršenje posredničke uloge u izrabljivanju lokalnih resursa za potrebe inostrane buržoazije. Otpori u redovima vladajuće klase “dominantnih” nacija su najjači među vlasnicima i menadžerima transnacionalnih kompanija. Oni imaju svoja nacionalna sedišta, u kojima dobijaju svoje pasoše i ako zatreba vojnu zaštitu svojih inostranih investicija, u “centru” svetske kapitalističke privrede i pod aktualnom hegemonijom SAD. Oni finansiraju plansku unutar-kompanijsku hijerarhijsku podelu rada prelazeći granice teritorijalne podele sveta na nacionalne države. Organizovani u međunarodne finansijske i trgovinske institucije, poput IMFa, WB i WTO, oni u sve većoj meri zapravo supstituišu svetsko tržište kao oblik ekonomske koordinacije i regulacije, pošto diktiraju cene roba i tokove kapitala. Preduzeća i čitave nacionalne privrede nerazvijenih zemalja čije vlade pokušaju da preko povećavanja cena izvoznih artikala nadoknade nejednakost u stopama viška vrednosti, oni uz materijalnu podršku svojih nacionalnih vlada i međunarodnih organizacija koje kontrolišu, podvrgavaju bojkotu i pokušavaju da ekonomskim, političkim ili vojnim putem, destabilizuju i ponovo podvrgnu vlastitoj kontroli. (Ovo ne znači da prestaje konkurencija unutar transnacionalnog finansijkog kapitala, uprkos homogenizujućim tendencijama svetske oligopolske koncentracije i centralizacije.)

Žestina s kojom evropski kritičari negiraju svaku naučnu vrednost Emmanuelove teorije nejednake razmene indicira da je za njih neprihvatljiva praktično politička implikacija koju Emmanuel izvodi iz svoje teorije, da je međunarodna solidarnost proletarijata “istorijska besmislica”²⁰. On naime smatra da je u razvijenim zemljama težnja radnika da povećaju svoje relativno učešće u nacionalnom dohotku izgubila na značaju, a da je prvenstvo dobila njihova težnja da dođe do povećanja ukupnog nacionalnog dohotka putem “izvoza” dela razornih učinaka strukturalne krize kapitalizma iz “centra” na “periferiju”. Ekonomska osnova približavanja interesa kapitalista i radnika “bogatih” imperijalističkih zemalja (ma koliko ovo približavanje bilo privremeno) sastoji se po Emmanuelu u činjenici da visoke najamnine tzv. “radničke aristokratije”, čiju su pojavu uočili već Engels i Lenjin, nisu samo prolazna posledica kolonijalnih ekstra profita, nego se one trajno nalaze u osnovi eksploatacije “siromašnih” zemalja posredstvom međunarodne razmene.

Ne zanemarujući partikularnost perspektive Emmanuelovih evropskih kritičara, potrebno je takođe ukazati i na partikularnost perspektive Emmanuelovih pristalica. Teza o “proleterskim” nacijama, naime, ima ideološku funkciju. Ne pominjući eksplicitno ovu tezu, vladajuće klase u “bogatim” zemljama su uključile njene implikacije u svoju ideološku propagandu. One naime radničkoj klasi ovih zemalja predočavaju da treba da odbrane svoj dostignuti životni standard od napada “spolja”, od “izgladnelog mnoštva” obojenih. Svaka kriza i porast nezaposlenosti utiču na porast ksenofobičnosti pa i rasizma naročito u redovima niže obrazovanog i nezaposlenog belog stanovništva u ophođenju prema pripadnicima drugih rasa i imigrantima. Vladajuće klase u “siromašnim” zemljama naprotiv domaćem stanovništvu objašnjavaju njihovu bedu kao isključivu posledicu “međunarodne eksploatacije” od koje navodno podjednako trpi celokupno stanovništvo, zamagljujući postojanje unutar-nacionalnih klasnih razlika i izrabljivanja.

“Modeli” i alternativne strategije društvenog razvoja u strogom smislu

Emmanuel je u svojoj analizi uspeo da ukaže na neke izvore nejednakosti, na strukturalnu povezanost između “bogatstva” i “siromaštva” i eksplicitno je postavio zahtev za preraspodelom bogatstva u svetskim razmerama. On međutim, nije osmislio prevrednovanje ciljeva društvenog razvoja i prestrukturisanje proizvodnih odnosa koji bi se kvalitativno razlikovali od onih kapitalističkih, obično svedenih na ekonomski rast. Poput brojnih predstavnika Prvog, Drugog i Trećeg sveta ostao je u strukturalnim okvirima dosadašnje klasne istorije.

Dosadašnja klasna istorija pokazuje da je proces ciklične transformacije dominantnog oblika organizacije društvenih odnosa proizvodnje i raspodele oscilirao i spiralno se razvijao kombinujući u različitim proporcijama elemente dva ekstremna načina usklađivanja podele rada: državnog vlasništva i hijerarhijske političke regulacije, s jedne strane, i privatnog vlasništva i anarhične tržišne regulacije, s druge. Pokretač ovog oscilirajućeg procesa su unutrašnje protivrečnosti klasno zainteresovanog regulisanja u okviru oba ekstrema, koje se spolja manifestuju kao kriza nedovoljne proizvodnje u prvom slučaju, odnosno kao kriza hiperprodukcije u drugom.²¹.

Pretpostavka kvalitativne strateške razvojne alternative i privližavanja ostvarivanju ideala društvene jednakosti i slobode, bilo bi ukidanje klasne podele rada i iz nje izvedene klasne raspodele odnosno ekonomskog izrabljivanja i političkog i kulturnog potčinjavanja izvršilaca od strane upravljača, bez obzira da li se eksploatacija i tlačenje sprovode posredstvom državnog planiranja ili posredstvom tržišne konkurencije, u centru ili na periferiji svetskog kapitalističkog sistema.

Trenutno je u toku pokušaj “Prvog” sveta da učvrsti nejednaku podelu rada unutar same Evrope, putem neokolonijalne inkorporacije bivših zemalja Sovjetskog bloka u sferu interesa severnoatlantskog saveza. Odbacujući odbrambenu retoriku, vođe NATOa su ga otvoreno pretvorili u udarnu pesnicu transnacionalnog kapitala gde god treba nasilnim putem “otvoriti” neko društvo za “slobodno kretanje ljudi, roba i kapitala”, zapravo za direktan pristup njihovim jeftinim sirovinama, jeftinoj radnoj snazi i/ili tržištu. U toku je direktno vojno i indirektno kreditno osvajanje Balkana kao usputne stanice na putu osvajanja kontrole nad regionima kaspijskog mora i Sibira, bogatima strateškim sirovinama. Kao i u dosadašnjoj istoriji kapitalizma, krupni kapital centra svetskog kapitalističkog sistema pribegava nasilnom geografskom širenju robne proizvodnje i proletarizacije kada zapadne u strukturalnu krizu akumulacije kapitala. Nasilni metod izlaska iz krize hiperakumulacije kapitala i pokretanja novog investicionog ciklusa uključuje ukidanje čak i formalnih političkih sloboda izbora i izražavanja drukčijeg mišljenja, povećavanje neproizvodnih troškova na represivni aparat države, alimentiranje vojnih i policijskih izdataka putem državnog oporezivanja celokupnog stanovništva, vraćanje na oblike apsolutnog povećavanja viška vrednosti putem snižavanja najamnina i “fleksibilizacije” radnog vremena, kao i ratno razaranje sa stanovišta akumulacije kapitala “suvišnih” ljudi i proizvodnih kapaciteta, u početku prvenstveno na periferiji sistema. Ovaj etatističko-fašistički i ratno-imperijalistički metod izlaska iz privredne krize, međutim, od polovine dvadesetog veka rizikuje da u nuklearnom ratu uništi obe strane u sukobu i same ekološke pretpostavke opstanka života na zemlji²².

U poslednje vreme smo svedoci sve masovnijih demonstracija protiv diktata institucija transnacionalnog kapitala za kontrolu svetske trgovine i finansijskih tokova i u samom “centru” kapitalističkog sistema. Stanovništvo “centra” prema teoriji o nejednakoj razmeni uživa jedan deo viška vrednosti prenet nejednakom razmenom sa “periferije” gde je proizveden i ima svest o svojoj pripadnosti privilegovanim eksplatatorskim nacijama i nalazi se u prvim redovima borbe za odbranu nacionalnih interesa²³, suprotno sloganu da “proletarijat nema domovinu”. Uskoro će se pokazati da li jačanje ovog protestnog pokreta u “centru” najavljuje solidarnost, u skladu sa trećim fundamentalnim idealom francuske revolucije – bratstvom, odnosno odricanje od učešća u raspodeli svetskog društvenog proizvoda koje je nadproporcionalno veće od vlastitog doprinosa njegovom proizvođenju, i opredeljivanje za uspostavljanje većeg stepena jednakosti efektivnih životnih prilika  i slobodu samoostvarenja i samoodređenja proizvođača, potrošača i građana u svetskim razmerama. Dosadašnje međusobno sukobljavanje neposrednih proizvođača  “prvog” i “trećeg” sveta po osnovu nejednake međunarodne podele rada i raspodele,  do sada je omogućavalo očuvanje svetskog kapitalističkog sistema izrabljivanja i tlačenja, kroz primenu drevnog imperijalnog principa “Zavadi pa vladaj”.

Činjenica da su i u “centru” sistema uprkos rastućoj represiji i dalje aktivni teoretičari i pokreti koji se nasuprot glavnom trendu nisu stavili u službu legitimacije imperijalističke akumulacije kapitala pod firmom uspostavljanja kosmopolitskog poretka svetskog građanstva i zaštite univerzalnih ljudskih prava na jednakost i slobodu, kao što je to učinio bivši kritički teoretičar Habermas²⁴, pruža izvesnu nadu. Koncipiranje i sprovođenje revolucionarne strategije “dijalektičkog dopunjavanja” ukidanja klasne podele rada i odnosa nejednakosti i neslobode koji iz nje proističu kako u “centru” tako i na “periferiji” svetskog kapitalističkog sistema, i dalje ostaje nerešen zadatak.

 

Prof. dr Vera Vratuša-Žunjić,
“Tumačenja jednakosti i slobode i strategije društvenog razvoja”,
Filozofski susreti: Sloboda i jednakost, 2000.

 

---

1. Braudel, Fernand, 1984(1979), 534-535, The Perspective of the World, Civilization and Capitalism, Vol. III, Collins, London ↩

2. Emmanuel, Arghiri, 1974: Nejednaka razmena – Rasprava o antagonizmima u međunarodnim ekonomskim odnosima I-II, Predgovor i Teorijske napomene Charlesa Bettelheima, Beograd, Komunist  ↩

3. II, 118  ↩

4. I, 78-81  ↩

5. I, 99  ↩

6. I, 163-4  ↩

7. II, 227  ↩

8. II, 235  ↩

9. II, 256  ↩

10. Amin, S., 1978: 70, “Neka razmišljanja o samostalnom razvoju, kolektivnoj samostalnosti i novom međunarodnom ekonomskom poretku”, Marksizam u svetu, No.2  ↩

11. II, 29  ↩

12. II, 247  ↩

13. I, 167  ↩

14. I,167  ↩

15. II, 191  ↩

16. II, 247  ↩

17. II,247  ↩

18. II, 76-77  ↩

19. I, 182  ↩

20. II, 39  ↩

21. Vratuša-(Žunjić), V.1990, 402-409, Strategije Razvoja Zemalja u Razvoju (Development Strategies of Developing Countries), Filozofski fakultet, doktorska teza, Beograd  ↩

22. Vratuša(_Žunjić), V., 1993: “Rat i razvoj” (War and Development), Sociologija, No 4, 517-531  ↩

23. Emmanuel, 27-30  ↩

24. Vratuša(-Žunjić), Vera, 2000: “Transformacija kritičke teorije u apologiju u delu Jürgena Habermasa”, Sociološki Pregled, No.1-2, 23-48  ↩